زندگي علمي ـ فرهنگي دكتر جهانگير خان بامداد صوفي

(دكتر پورمحمدي املشي)

هر سرزمين از نظر زمين شناسي تاريخي دارد و استعداد و قابليت هايي را عرضه مي نمايد.توانمندي و قابليت هاي سرزميني در تاريخ زندگي اجتماعي مقوله اي است كه ارتباط تنگاتنگ با فعاليت جامعه انساني بويژه نخبگان جامعه دارد . در حالي كه توده مردم نيز در اين راستا جايگاه و اهميت خاصي دارند. همچنان كه قله هاي بلند بر شهرت و اعتبار كوهستان مي افزايند نخبگان جامعه نيز بر اعتبار و اقتدارجامعه خود تاثير تام و تمام دارند و به مثابه قلب در اندام جامعه عمل مي نمايند.

شهرستان املش نيز در تكامل اجتماعي و مدني خود فرزنداني را پرورده است كه در عرصه هاي مختلف علمي ،‌سياسي ،‌فرهنگي و مذهبي اگر نگويم بي نظير بودند به درستي مي توان گفت نمونه و كم نظير بودند،‌اما مديران اجرايي و كارگزاران اداري به موقع و بطور مناسب از اين قابليت ها استفاده ننموده اند از جمله اين رجال رجال ، ‌شيخ بهاء الدين ميزان املشي ،‌آيت الله ميرزا حبيب الله املشي ،‌افصح المتكلمين ،‌ آيت الله محمد مهدي رباني املشي و دكتر جهانگيرخان بامداد صوفي و... هستند.

بررسي يك به يك اين رجال خود مجال ديگري مي خواهد . آنچه در اين مقاله به آن پرداخته مي شود زندگي علمي ـ فرهنگي دكتر جهانگير بامداد صوفي است كه از جمله پيشكسوتان «علم جغرافيا» در ايران است . اين تقدم تفضل فقط بخاطر پيشي گرفتن در تاريخ زندگي از ديگر استادان علم جغرافيا نيست بلكه منوط و مشروط به تلاش آموزشي و پژوهشي است كه استاد در طي سه دهه در قلمرو مرزهاي دانش جغرافيا گام هاي مفيد و موثري برداشت و چشم انداز جديدي را براي دانش پژوهان جغرافيا در ايران گشود.

دكتر جهانگير بامداد صوفي به تاريخ 13بهمن 1304 شمسي در املش ديده به جهان گشود . پدر جهانگير،‌غلامحسين خان بامداد ،‌مدير مدرسه صوفيه املش بود . جهانگير تا پايه چهارم دبستان را در املش گذراند ولي چون درآن زمان ادامه تحصيل در املش بخاطر فقدان مدرسه ممكن نبود براي پيگيري تحصيلات به رودسر و رشت رفت و در سال 1322 موفق به اخذ ديپلم گرديد. سپس وارد دانشسراي عالي تهران گرديد و در رشته تاريخ و جغرافيا كه در آن زمان باهم بود تحصيل نمود . در دانشسراي عالي از محضر استاداني مانند دكتر محمد حسن گنجي و دكتر احمد مستوفي بهره برد. پس از اخذ مدرك ليسانس براي انجام سربازي به بهبهان رفت و دروان سربازي را در كسوت معلمي سپري نمود .

با اتمام سربازي به زادگاهش بر گشت و در دبستان اين شهر مشغول تدريس شد. اماچندي بعد بار ديگر به تهران رفت و فعاليت تدريس خود را در اين شهر از سر گرفت . شوق به فراگيري علم و دانش او را به فرنگ كشاند و در سال 1330 از طريق عراق به سوي مديترانه و سپس فرانسه رفت . در فرانسه وارد دانشگاه سوربن شد و در رشته جغرافيا به ادامه تحصيل پرداخت . پس از چهار سال تحصيل علم و دانش در سال 1334 موفق به اخذ دكتري گرديد. با برگشت به كشور در همان سال عضو هيات علمي دانشگاه تبريز شد. در همين سال نيز زندگي مشترك خود را آغاز نمود.رفتن دكتر جهانگيرخان صوفي به تبريز همزمان با انتقال دكتر مفخم پايان از دانشگاه تبريز به دانشگاه مشهد بود . دكتر صوفي با شايستگي هاي علمي كه بدست آورده بود توانست جاي دكتر مفخم را در دانشگاه تبريز پر كند . وي 9 سال در دانشگاه تبريز تدريس نمود و بيشتر آثار علمي و تحقيقي دكتر صوفي نيز مربوط به سال هايي است كه در تبريز مشغول آموزش و پژوهش بود . طي 4سال آموزش و پژوهش ، در سال 1338 دكتر صوفي به مقام دانشياري ارتقاء يافت . سرانجام دكتر جهانگيرخان در سال 1342 تبريز را ترك نمود و به گروه آموزشي جغرافيا در دانشگاه تهران پيوست .

وي در دهه 40 به رياست مدرسه عالي بازرگاني تهران منصوب گرديد و قائم مقام دكتر عبده در موسسه علوم بانكي شد. در سال 1346 نيز مدرسه عالي بازرگاني رشت را تاسيس نمود و خود مديريت آن را به عهده گرفت . در سال 1353 با تصويب شوراي گسترش آموزش عالي و به كمك دكتر اقبال دانشگاه گيلان تاسيس شد . در سال 1356 مدرسه عالي بازرگاني رشت و مدرسه عالي مديريت لاهيجان كه كار خود را با155دانشجو در 9 رشته آغاز كرده بودند در دانشگاه گيلان ادغام شدند و دكتر صوفي نيز معاونت اداري و مالي دانشگاه گيلان را بر عهده گرفت با اين فرايند دكتر صوفي را بايد يكي از بنيانگذاران دانشگاه گيلان بشمار آورد.

پس از سالها تدريس و تحقيق و انجام كارهاي اداري ،‌در سال 1358 يك سال پس از پيروزي اقلاب اسلامي دكتر صوفي بازنشست شد. و عليرغم پيشنهاد دانشگاهها و مراكز آموزش عالي از اين مهم كناره گرفت و در سكوت و به دور از هياهوي روزگار سپري نمود. اين استاد برجسته اگر چه از طريق شاگرداني مانند دكتر شكوهي در ارزيابي كتب جغرافيايي همكاري و مساعدت داشت اما اهل رسانه اي شدن نبود و بخاطر درسي كه از جغرافياي زمان گرفته بود «نگفتن» را بر «نه» گفتن ترجيح داد و در سكوت زبان و زمان به زندگي شخصي مي پرداخت . سرانجام در 22فروردين در سن 89 سالگي در سال 1393 در بيمارستان فرمانيه تهران دعوت حق را لبيك گفت و به سراي ابدي پيوست.

دكتر جهانگير خان بامداد صوفي در طول سالها تدريس شاگردان بسياري را تربيت نمود كه بسياري از آنان استادان به نام در زمينه دانش جغرافيا بوده و هستند. از جمله ي آنها عبارتند از : دكتر حسين شكوهي ،‌دكتر سلطاني و دكتر مومني .

دكتر صوفي با اقامت چند سال دركشور فرانسه و تحصيل در اين كشور بر زبان فرانسه تسلط داشت. لذا زماني كه به ايران برگشت به ترجمه و تاليف كتاب نيز همت گماشت . با توجه به اينكه رشته جغرافيا در ايران نو پا بود و در زمينه كتب جغرافيايي خلاء وجود داشت دكتر صوفي در جهت رفع اين كمبود دانش جغرافيا در ايران مساعي فراوان نمود و آثار متعددي را چه در قالب كتاب يا در فرم مقاله براي اهل دانش و پژوهش فراهم نمود در اينجا ضروري است نگاهي اجمالي به آثار قلمي و پژوهشي دكتر صوفي داشته باشيم و عبارتند از :

* جغرافيا و روش تحقيق در آن

اين كتاب در سال 1334 ، همان سالي كه دكتر صوفي عضو هيات علمي دانشگاه تبريز گرديد در تهران به زيور چاپ آراسته گرديد. بررسي ها نشان مي دهد تا سال 1348 سه بار به چاپ رفته است و اين نشان اهميت و جايگاهي است كه اين كتاب در بين علاقمندان دانش جغرافيا پيدا نموده است . پرداختن به چنين مهمي حكايت از شناخت درست دكتر صوفي دارد كه محافل علمي و پژوهشي بيش از هر چيزي نياز به آثاري دارد كه روشمند باشد. و در راستاي بهبود مشكلات روشي گام بردارد . وي در مقدمه كوتاهي كه بر اين كتاب نوشته است مي گويد:

«مطالبي كه در اين جزوه از نظر شما مي گذرد بي سابقه است زيرا با آنكه سالياني دراز است كه در مدارس ايران جغرافيا تدريس مي شود ، كتابي كه متضمن تحقيقات علمي باشد تهيه نشده و پژوهندگان علم نتوانسته اند تشنگي كنجكاوي خود را در مورد مسائل جغرافيايي فرو نشاند . بدين جهت است كه پس از مطالعه كافي در مورد اين بحث تازه ، مطالبي جمع آوري و هديه اي تقديم علاقمندان مي شود كه در آن «جغرافيا و روش تحقيق در آن » گنجانده شده است .»

* كليات جغرافياي طبيعي

«كليات جغرافياي طبيعي » كتابي است در باره جغرافياي جهان كه چاپ اول آن مربوط به سال 1338 است و در سال 1347 نيز مورد تجديد چاپ قرار گرفته است . اين كتاب در رديف نخستين كتب جغرافيايي در زبان فارسي است كه سالها مورد توجه محافل علمي و دانشگاهي بود و در رديف كتاب هاي درسي قرار داشت كه در رشته جغرافيا تدريس مي شد. وي در مقدمه كتاب در باره جايگاه «علم جغرافيا» در ايران مي گويد:

«جغرافيا علمي است كهن و در عين حال نو ، زيرا نوع بشر از قديميترين دوران به شناسايي محيطي كه در آن مي زيسته علاقمند بوده و در راه شناخت محيط زندگاني خويش كوشش هاي فراواني بعمل آورده است . اما از عمر جغرافياي علمي بيش از يك قرن نمي گذرد و يا اينكه در اين مدت كوتاه پيشرفت هايي در اين علم حاصل گرديده متاسفانه در كشورتاكنون در اين زمينه بيش از يكي دو كتاب تأليف نگرديده است .»

نويسنده پس از بيان مشكلات در زمينه تحقيقات جغرافيايي ،‌اشاره مي كند كه ايده اصلي اين كتاب و تقسيم بندي فصول و همچنين بيشتر اشكال آن را از دانشمند معروف جغرافاي طبيعي ، امانوئل دومارتون( emmaniel de martonne ) گرفته است و به پيروي از او كتاب را در پنج قسمت به شرح زير تقسيم نموده است :

بخش اول : درباره ساختمان و عناصر مختلفه كره زمين هم چنين ازچگونگي پراكندگي آبها و خشكي ها در دو نيمكره.

بخش دوم: پس از بيان مقدمه اي در باره پديده هاي جوي ،‌تقسيمات اقليمي دنيا را مورد بحث قرار داده است و در انتهاي اين بخش اشاره اي كوتاه نيز به تغييرات آب و هوا نموده است .

بخش سوم : در اين بخش از آب هاي سطح كره زمين از قبيل؛ اقيانوس ها ، درياها و درياچه بحث شده است .

بخش چهارم : اين بخش كه بيش از بخش هاي ديگر شايان توجه است به ناهمواري هاي زمين اختصاص دارد و به تفصيل در باره فرسايش آب هاي روان ، ‌فرسايش يخچالي ،‌صحرايي و ساحلي بحث شده است .

بخش پنجم : مباحث بخش پنجم مربوطه به پراكندگي جغرافياي نباتات و حيوانات در سطح كره زمين است.

* انسان و طبيعت

تاريخ نگارش مقدمه كتاب آذر 1338 را نشان مي دهد در حالي كه تاريخ روي جلد 1348 است . بنا بر اين مي توان گفت اين كتاب استاد نيز حداقل دوبار به زيور چاپ آراسته شده . نويسنده در بخشي از مقدمه كوتاه آورده است:« در كليه تعاريف جغرافياي انساني به دو عامل انسان و طبيعت را در مقابل هم قرار داده اند و تاثيرمتقابلي كه هر يك در ديگري دارند. تجزيه و تحليل نموده اند. اما در اين رساله بحث اصلي در باره شرايط زندگي انسان در محيط طبيعي است . مفهوم انسان نيز بر همه جماعات بشر اطلاق مي گردد زيرا يك فرد به تنهايي نمي تواند روابطي با محيط طبيعي بر قرار سازد و تغييراتي در آن بوجود آورد چرا كه نمي تواند بدون اجتماع به زندگاني خود ادامه دهد . مراد از طبيعت نيز همان محيط طبيعي است كه داراي شرايط فيزيكي و بيولوژيكي باشد .»

دو كتاب ديگر دكتر صوفي عبارتند از:

1- تعليم جغرافيا در ايران ،‌تبريز ، 1339

2- مدارك مصور جغرافياي غرب ايران ، ضميمه نشريه دانشكده ادبيات دانشگاه تبريز ، 1339

مقاله ها :

حاصل بخش ديگر از فعاليت هاي علمي استاد در فرم مقاله براي جامعه علمي و دانشگاهي ارائه شده است و عبارتند از :

1- طرح بررسي تحقيقات جغرافيا

2- كشاورزي منطقه تهران

3- وزارت كشاورزي طرح بررسي توليد

4- وزارت گمركات ، مباني جغرافياي اقتصادي ايران ،‌انجمن ايراني جغرافيا.

منابع:

- گنجي ، دكتر محمد حسن (1367)

جغرافيا در ايران از دارالفنون تا انقلاب اسلامي ،‌مشهد ،‌آستان قدس رضوي